Câtctu u chuyệshur n vềmlko khoai tâtctu y bắfauv t nguồynzm n từekra khoảlvld ng 13.000 năgjnx m trưroev ớhnfo c ởmusy Nam Mỹotne , khi giốpavd ng câtctu y họztvh càoxrl nàoxrl y còfmya n mọztvh c dạtcxh i ởmusy nhữawbh ng vùoqke ng núdvcl i thuộkety c dãbrvn y Andes, phíxvgr a nam Peru vàoxrl đfzms ôynzm ng bắfauv c Bolivia ngàoxrl y nay.
Vềmlko mặskyl t đfzms ịnsid a lýqrfo , Andes khôynzm ng phảlvld i đfzms ịnsid a đfzms iểxvgr m cózljm thểxvgr nuôynzm i dưroev ỡfzms ng mộkety t loàoxrl i câtctu y lưroev ơtcxh ng thựxnmw c chíxvgr nh. Nózljm làoxrl dãbrvn y núdvcl i dàoxrl i nhấztvh t trêxvgr n hàoxrl nh tinh, cao hơtcxh n 6.700 m vàoxrl chắfauv n thàoxrl nh mộkety t dảlvld i 8.850 km bêxvgr n bờfmya Tháncye i Bìiydf nh Dưroev ơtcxh ng.
Cózljm rấztvh t nhiềmlko u núdvcl i lửerkn a hoạtcxh t đfzms ộkety ng rảlvld i ráncye c trêxvgr n dãbrvn y Andes, kếkjxp t quảlvld củkrmc a nhữawbh ng đfzms ứanwd t gãbrvn y đfzms ịnsid a chấztvh t thưroev ờfmya ng xuyêxvgr n đfzms ẩzljm y khu vựxnmw c nàoxrl y vàoxrl o tìiydf nh trạtcxh ng phảlvld i đfzms ốpavd i mặskyl t vớhnfo i đfzms ộkety ng đfzms ấztvh t, lũjwmu quéotne t vàoxrl sạtcxh t lởmusy . Ngay cảlvld trong nhữawbh ng ngàoxrl y yêxvgr n bìiydf nh nhấztvh t, khíxvgr hậpavd u củkrmc a Andes vẫviks n rấztvh t khắfauv c nghiệshur t đfzms ểxvgr mộkety t loàoxrl i câtctu y lưroev ơtcxh ng thựxnmw c cózljm thểxvgr sinh sôynzm i.
Nhiệshur t đfzms ộkety trêxvgr n núdvcl i cózljm thểxvgr dao đfzms ộkety ng từekra 24oC xuốpavd ng mứanwd c đfzms ózljm ng băgjnx ng chỉtcxh trong vòfmya ng vàoxrl i tiếkjxp ng đfzms ồynzm ng hồynzm . Khôynzm ng khíxvgr thìiydf quáncye loãbrvn ng đfzms ểxvgr giữawbh nổqrfo i nhiệshur t. Ởczvc mộkety t vùoqke ng đfzms ấztvh t nhưroev vậpavd y, chỉtcxh cózljm ngôynzm , quinoa vàoxrl khoai tâtctu y mớhnfo i cózljm thểxvgr mọztvh c đfzms ưroev ợcmhx c.
Ngưroev ờfmya i Inca làoxrl dâtctu n tộkety c đfzms ầxvgr u tiêxvgr n thuầxvgr n hózljm a đfzms ưroev ợcmhx c khoai tâtctu y vàoxrl biếkjxp n nózljm trởmusy thàoxrl nh mộkety t loàoxrl i câtctu y lưroev ơtcxh ng thựxnmw c chíxvgr nh. Cáncye c di tíxvgr ch khảlvld o cổqrfo cho thấztvh y khoai tâtctu y đfzms ãbrvn đfzms ưroev ợcmhx c ngưroev ờfmya i Inca chôynzm n cùoqke ng ngưroev ờfmya i chếkjxp t cáncye ch đfzms âtctu y 4.500 năgjnx m. Vàoxrl nhữawbh ng đfzms ồynzm gốpavd m hìiydf nh khoai tâtctu y, cózljm niêxvgr n đfzms ạtcxh i 400 năgjnx m trưroev ớhnfo c Côynzm ng Nguyêxvgr n đfzms ưroev ợcmhx c tìiydf m thấztvh y ởmusy Peru cũjwmu ng xáncye c nhậpavd n sựxnmw sùoqke ng báncye i củkrmc a ngưroev ờfmya i Inca vớhnfo i loàoxrl i câtctu y lưroev ơtcxh ng thựxnmw c nàoxrl y.
Cũjwmu ng phảlvld i, bởmusy i nhờfmya cózljm khoai tâtctu y, ngưroev ờfmya i Inca mớhnfo i xâtctu y dựxnmw ng đfzms ưroev ợcmhx c mộkety t đfzms ếkjxp chếkjxp hùoqke ng mạtcxh nh ởmusy Nam Mỹotne . Loạtcxh i củkrmc giàoxrl u tinh bộkety t nàoxrl y đfzms ãbrvn cung cấztvh p cho họztvh năgjnx ng lưroev ợcmhx ng đfzms ểxvgr chinh phạtcxh t vàoxrl thôynzm n tíxvgr nh cáncye c bộkety lạtcxh c xung quanh, nhữawbh ng tộkety c ngưroev ờfmya i ăgjnx n ngôynzm .
Ngưroev ờfmya i Inca cũjwmu ng pháncye t minh ra mộkety t phưroev ơtcxh ng pháncye p lưroev u trữawbh đfzms ôynzm ng lạtcxh nh khoai tâtctu y, bảlvld o vệshur nózljm khỏrfrt i nấztvh m mốpavd c, chuộkety t bọztvh vàoxrl ngăgjnx n khôynzm ng cho khoai tâtctu y nảlvld y mầxvgr m. Bằgdtc ng cáncye ch nàoxrl y, khoai tâtctu y cózljm thểxvgr đfzms ưroev ợcmhx c bảlvld o quảlvld n trong hàoxrl ng năgjnx m màoxrl khôynzm ng bịnsid mấztvh t giáncye trịnsid dinh dưroev ỡfzms ng.
Vàoxrl cũjwmu ng bởmusy i vậpavd y màoxrl khoai tâtctu y trởmusy thàoxrl nh mộkety t "đfzms ồynzm ng tiềmlko n" trong đfzms ếkjxp chếkjxp . Hoàoxrl ng gia Inca cózljm thểxvgr thu thuếkjxp từekra nhữawbh ng ngưroev ờfmya i nôynzm ng dâtctu n bằgdtc ng khoai tâtctu y, lưroev u trữawbh chúdvcl ng trong cáncye c kho thựxnmw c phẩzljm m, rồynzm i giảlvld i ngâtctu n cho cáncye c binh líxvgr nh, thợcmhx xâtctu y vàoxrl nôynzm lệshur .
Trong khi ngưroev ờfmya i Ai Cậpavd p trồynzm ng lúdvcl a mìiydf vàoxrl lúdvcl a mạtcxh ch đfzms ểxvgr xâtctu y dựxnmw ng lêxvgr n nhữawbh ng kim tựxnmw tháncye p vĩrfrt đfzms ạtcxh i, khoai tâtctu y đfzms ãbrvn giúdvcl p Đmjvk ếkjxp chếkjxp Inca dựxnmw ng lêxvgr n nhữawbh ng ngôynzm i đfzms ềmlko n hoàoxrl nh tráncye ng, nhữawbh ng thàoxrl nh phốpavd dáncye t vàoxrl ng lộkety ng lẫviks y cho riêxvgr ng mìiydf nh.
Cựxnmw c thịnsid nh đfzms ếkjxp n thếkjxp kỷkqye 15, Đmjvk ếkjxp chếkjxp Inca bắfauv t đfzms ầxvgr u suy yếkjxp u khi bưroev ớhnfo c sang thếkjxp kỷkqye 16, đfzms ózljm cũjwmu ng làoxrl thờfmya i đfzms iểxvgr m nhữawbh ng ngưroev ờfmya i Châtctu u Âlvld u đfzms ầxvgr u tiêxvgr n kháncye m pháncye ra Châtctu u Mỹotne , giớhnfo i thiệshur u cáncye c mầxvgr m bệshur nh mớhnfo i vàoxrl o lụotne c đfzms ịnsid a. Sởmusy i vàoxrl đfzms ậpavd u mùoqke a đfzms ãbrvn lâtctu y lan từekra Trung Mỹotne vàoxrl o Inca, gâtctu y ra nhữawbh ng đfzms ợcmhx t dịnsid ch chếkjxp t ngưroev ờfmya i khôynzm ng thểxvgr cứanwd u chữawbh a.
Cộkety t mốpavd c năgjnx m 1532 chíxvgr nh thứanwd c đfzms áncye nh dấztvh u sựxnmw sụotne p đfzms ổqrfo củkrmc a đfzms ếkjxp chếkjxp , sau khi Francisco Pizarro Gonzáncye lez, mộkety t nhàoxrl tháncye m hiểxvgr m ngưroev ờfmya i Tâtctu y Ban Nha mang theo 186 tùoqke y tùoqke ng đfzms ổqrfo bộkety vàoxrl o bờfmya biểxvgr n Peru ngàoxrl y nay.
Họztvh bắfauv t cózljm c vua Atahualpa củkrmc a Inca, cưroev ớhnfo p bózljm c mọztvh i đfzms ềmlko n thờfmya vàoxrl kho báncye u trêxvgr n khắfauv p đfzms ếkjxp chếkjxp . Sau khi đfzms ãbrvn lấztvh p đfzms ầxvgr y cảlvld mộkety t căgjnx n phòfmya ng vớhnfo i đfzms ầxvgr y vàoxrl ng bạtcxh c châtctu u báncye u, ngưroev ờfmya i Tâtctu y Ban Nha khôynzm ng quêxvgr n néotne m vàoxrl o xózljm thuyềmlko n mộkety t vàoxrl i củkrmc "nấztvh m cụotne c", khoai tâtctu y theo cáncye ch gọztvh i củkrmc a họztvh , chúdvcl ng nhăgjnx n nhúdvcl m, báncye m đfzms ầxvgr y bùoqke n đfzms ấztvh t trôynzm ng chẳtmej ng cózljm gìiydf làoxrl quýqrfo giáncye . Vưroev ợcmhx t qua Đmjvk ạtcxh i Tâtctu y Dưroev ơtcxh ng, nhữawbh ng củkrmc khoai tâtctu y đfzms ầxvgr u tiêxvgr n đfzms ãbrvn du nhậpavd p vàoxrl o Châtctu u Âlvld u.
Cáncye c nghiêxvgr n cứanwd u lịnsid ch sửerkn ưroev ớhnfo c tíxvgr nh rằgdtc ng, trong đfzms ợcmhx t cưroev ớhnfo p bózljm c củkrmc a mìiydf nh ởmusy Inca, ngưroev ờfmya i Tâtctu y Ban Nha đfzms ãbrvn thu vềmlko mộkety t lưroev ợcmhx ng vàoxrl ng bạtcxh c tưroev ơtcxh ng đfzms ưroev ơtcxh ng vớhnfo i 45 triệshur u Euro ởmusy thờfmya i đfzms iểxvgr m hiệshur n tạtcxh i. Nhưroev ng íxvgr t ai cózljm thểxvgr ngờfmya , thứanwd quýqrfo giáncye nhấztvh t màoxrl họztvh mang vềmlko khôynzm ng phảlvld i làoxrl châtctu u báncye u, màoxrl lạtcxh i làoxrl vàoxrl i củkrmc khoai tâtctu y bịnsid vứanwd t lăgjnx n lózljm c dưroev ớhnfo i sàoxrl n thuyềmlko n.
Từekra ng đfzms em đfzms ếkjxp n sựxnmw cựxnmw c thịnsid nh cho Đmjvk ếkjxp chếkjxp Inca, khoai tâtctu y tiếkjxp p tụotne c "lâtctu y lan" sựxnmw thịnsid nh vưroev ợcmhx ng củkrmc a nózljm đfzms ếkjxp n cho nhữawbh ng quốpavd c gia ởmusy Châtctu u Âlvld u, biếkjxp n họztvh thàoxrl nh nhữawbh ng đfzms ếkjxp quốpavd c. Nhưroev ng mọztvh i chuyệshur n khôynzm ng diễyztx n ra đfzms ơtcxh n giảlvld n trong mộkety t sớhnfo m mộkety t chiềmlko u.
Khi đfzms ưroev ợcmhx c ngưroev ờfmya i Tâtctu y Ban Nha đfzms em vềmlko từekra Nam Mỹotne , khoai tâtctu y chỉtcxh nhậpavd n đfzms ưroev ợcmhx c nhữawbh ng con mắfauv t dènsid chừekra ng. Vàoxrl o năgjnx m 1570, mộkety t sốpavd nôynzm ng dâtctu n Tâtctu y Ban Nha bắfauv t đfzms ầxvgr u thửerkn nghiệshur m trồynzm ng khoai tâtctu y trêxvgr n quy môynzm nhỏrfrt . Nhưroev ng sau khi thu hoạtcxh ch, củkrmc củkrmc a nózljm chủkrmc yếkjxp u chỉtcxh đfzms ưroev ợcmhx c dùoqke ng làoxrl m thứanwd c ăgjnx n cho lợcmhx n.
Cuốpavd i thếkjxp kỷkqye 16, khoai tâtctu y tìiydf m đfzms ưroev ợcmhx c đfzms ưroev ờfmya ng sang Italia. Đmjvk ếkjxp n đfzms ầxvgr u nhữawbh ng năgjnx m 1600, nózljm đfzms ãbrvn cózljm mặskyl t ởmusy Ázljm o, Bỉtcxh , Hàoxrl Lan, Thụotne y Sĩrfrt , Anh, Đmjvk ứanwd c, Bồynzm Đmjvk àoxrl o Nha, Ireland vàoxrl Pháncye p. Nhưroev ng khôynzm ng ởmusy đfzms âtctu u loàoxrl i câtctu y nàoxrl y đfzms ưroev ợcmhx c chàoxrl o đfzms ózljm n.
Cózljm nguồynzm n gốpavd c từekra Nam Mỹotne , khoai tâtctu y tấztvh t nhiêxvgr n khôynzm ng xuấztvh t hiệshur n trong Kinh Tháncye nh. Vìiydf thếkjxp màoxrl Giáncye o hộkety i Côynzm ng giáncye o cho rằgdtc ng Chúdvcl a khôynzm ng muốpavd n con ngưroev ờfmya i ăgjnx n khoai tâtctu y.
Hơtcxh n nữawbh a, loàoxrl i câtctu y nàoxrl y cózljm nhữawbh ng đfzms ặskyl c tíxvgr nh dịnsid biệshur t hoàoxrl n toàoxrl n kháncye c vớhnfo i vớhnfo i hiểxvgr u biếkjxp t củkrmc a ngưroev ờfmya i Châtctu u Âlvld u. Nózljm khôynzm ng mọztvh c lêxvgr n từekra hạtcxh t, màoxrl pháncye t triểxvgr n từekra nhữawbh ng mảlvld nh củkrmc .
Nếkjxp u ngưroev ờfmya i nôynzm ng dâtctu n chôynzm n nguyêxvgr n mộkety t củkrmc khoai xuốpavd ng đfzms ấztvh t, nózljm sẽqius mọztvh c mầxvgr m vàoxrl pháncye t triểxvgr n thàoxrl nh mộkety t câtctu y khoai tâtctu y mớhnfo i. Nếkjxp u họztvh cắfauv t mộkety t củkrmc ra làoxrl m tưroev , họztvh sẽqius cózljm tớhnfo i bốpavd n câtctu y khoai con. Sựxnmw kỳfzms lạtcxh nàoxrl y khiếkjxp n khoai tâtctu y đfzms ưroev ợcmhx c đfzms ặskyl t cho cáncye i têxvgr n "táncye o quỷkqye ", nhữawbh ng quảlvld táncye o nhăgjnx n nhúdvcl m sinh sôynzm i trong lòfmya ng đfzms ấztvh t.
Mộkety t đfzms iềmlko u kỳfzms lạtcxh nữawbh a làoxrl khoai tâtctu y khôynzm ng hôynzm hấztvh p vàoxrl o ban đfzms êxvgr m. Nhữawbh ng nhàoxrl thựxnmw c vậpavd t họztvh c Châtctu u Âlvld u cuốpavd i cùoqke ng cũjwmu ng xáncye c đfzms ịnsid nh đfzms ưroev ợcmhx c loàoxrl i câtctu y nàoxrl y thuộkety c họztvh càoxrl , mộkety t họztvh câtctu y thưroev ờfmya ng cózljm đfzms ộkety c tíxvgr nh. Cũjwmu ng bởmusy i vậpavd y màoxrl khoai tâtctu y thưroev ờfmya ng bịnsid cấztvh m trồynzm ng hoặskyl c chỉtcxh đfzms ưroev ợcmhx c trồynzm ng giớhnfo i hạtcxh n trong cáncye c vưroev ờfmya n câtctu y thảlvld o dưroev ợcmhx c.
Nhữawbh ng cuộkety c thửerkn nghiệshur m ăgjnx n khoai tâtctu y đfzms ầxvgr u tiêxvgr n ởmusy Châtctu u Âlvld u khôynzm ng mấztvh y khi kếkjxp t thúdvcl c tốpavd t đfzms ẹormc p. Bởmusy i ngưroev ờfmya i ta chỉtcxh ăgjnx n nhữawbh ng củkrmc khoai nhộkety lêxvgr n khỏrfrt i mặskyl t đfzms ấztvh t, nghĩrfrt a làoxrl khi chúdvcl ng đfzms ãbrvn mọztvh c mầxvgr m, họztvh thưroev ờfmya ng bịnsid ngộkety đfzms ộkety c thậpavd t. Mộkety t sốpavd nhàoxrl khoa họztvh c còfmya n cho rằgdtc ng khoai tâtctu y làoxrl nguyêxvgr n nhâtctu n gâtctu y bệshur nh phong, chỉtcxh vìiydf củkrmc củkrmc a nózljm trôynzm ng méotne o mózljm giốpavd ng nhưroev nhữawbh ng ngưroev ờfmya i mắfauv c bệshur nh
Denis Diderot, mộkety t triếkjxp t gia ngưroev ờfmya i Pháncye p từekra ng viếkjxp t trong Báncye ch khoa toàoxrl n thưroev (1751-1756), cuốpavd n sáncye ch đfzms ầxvgr u tiêxvgr n tózljm m tắfauv t nhữawbh ng tưroev tưroev ởmusy ng khai sáncye ng ởmusy Châtctu u Âlvld u: "Bấztvh t kểxvgr bạtcxh n nấztvh u nưroev ớhnfo ng khoai tâtctu y nhưroev thếkjxp nàoxrl o, cáncye i rễyztx củkrmc a củkrmc a nózljm cũjwmu ng làoxrl mộkety t loạtcxh i thựxnmw c phẩzljm m bồynzm n bộkety t vàoxrl vôynzm vịnsid ".
Diderot coi khoai tâtctu y chỉtcxh làoxrl mộkety t loạtcxh i thựxnmw c phẩzljm m dàoxrl nh cho nhữawbh ng ngưroev ờfmya i "ăgjnx n đfzms ểxvgr sốpavd ng". Nhữawbh ng ngưroev ờfmya i nôynzm ng dâtctu n, quâtctu n đfzms ộkety i trong nạtcxh n đfzms ózljm i cózljm thểxvgr ăgjnx n khoai tâtctu y. Nózljm làoxrl mộkety t thứanwd thựxnmw c phẩzljm m gâtctu y chưroev ớhnfo ng bụotne ng, nhưroev ng cózljm thểxvgr cung cấztvh p năgjnx ng lưroev ợcmhx ng đfzms ểxvgr giúdvcl p họztvh sốpavd ng sózljm t.
Nạtcxh n đfzms ózljm i, hózljm a ra, lạtcxh i làoxrl cơtcxh hộkety i duy nhấztvh t giúdvcl p khoai tâtctu y cózljm thểxvgr vưroev ơtcxh n lêxvgr n cạtcxh nh tranh vớhnfo i lúdvcl a mìiydf ởmusy Châtctu u Âlvld u. Quay trởmusy lạtcxh i thờfmya i gian đfzms ózljm , đfzms ózljm i làoxrl mộkety t thứanwd gìiydf đfzms ózljm thưroev ờfmya ng trựxnmw c ởmusy lụotne c đfzms ịnsid a nàoxrl y.
Theo thốpavd ng kêxvgr củkrmc a nhàoxrl sửerkn họztvh c Fernand Braudel, nưroev ớhnfo c Pháncye p từekra ng phảlvld i chịnsid u đfzms ựxnmw ng tớhnfo i hơtcxh n 40 nạtcxh n đfzms ózljm i trêxvgr n quy môynzm toàoxrl n quốpavd c, trong khoảlvld ng thờfmya i gian từekra năgjnx m 1500 đfzms ếkjxp n 1800. Nưroev ớhnfo c Anh cũjwmu ng rơtcxh i vàoxrl o mộkety t tìiydf nh trạtcxh ng tưroev ơtcxh ng tựxnmw , vớhnfo i 17 nạtcxh n đfzms ózljm i toàoxrl n quốpavd c từekra năgjnx m 1532 đfzms ếkjxp n 1623. Cảlvld lụotne c đfzms ịnsid a đfzms ơtcxh n giảlvld n làoxrl khôynzm ng thểxvgr tựxnmw nuôynzm i sốpavd ng.
Frederick Đmjvk ạtcxh i đfzms ếkjxp , vua củkrmc a nưroev ớhnfo c Phổqrfo , làoxrl ngưroev ờfmya i đfzms ầxvgr u tiêxvgr n nhìiydf n ra đfzms ưroev ợcmhx c tiềmlko m năgjnx ng củkrmc a khoai tâtctu y trong việshur c chốpavd ng lạtcxh i nạtcxh n đfzms ózljm i. Vàoxrl o năgjnx m 1756, Frederick ban hàoxrl nh sắfauv c lệshur nh Kartoffelbefehl, hay "Đmjvk ạtcxh o luậpavd t khoai tâtctu y", bắfauv t buộkety c mọztvh i thầxvgr n dâtctu n củkrmc a mìiydf nh phảlvld i trồynzm ng loàoxrl i câtctu y nàoxrl y.
Chíxvgr nh Frederick cũjwmu ng làoxrl ngưroev ờfmya i phổqrfo biếkjxp n cụotne m từekra "khoai tâtctu y" đfzms ểxvgr thay cho cáncye i têxvgr n màoxrl nhữawbh ng ngưroev ờfmya i nôynzm ng dâtctu n hay gọztvh i loạtcxh i câtctu y nàoxrl y làoxrl "nấztvh m cụotne c".
Việshur c thựxnmw c thi sắfauv c lệshur nh ban đfzms ầxvgr u diễyztx n ra khôynzm ng mấztvh y suôynzm n sẻkyjj . Ởczvc nưroev ớhnfo c Phổqrfo khi đfzms ózljm cózljm mộkety t câtctu u nózljm i
"Làoxrl der Bauer nicht kennt, frisst er nicht", nghĩrfrt a làoxrl "Thứanwd màoxrl nôynzm ng dâtctu n khôynzm ng biếkjxp t nózljm làoxrl gìiydf , anh ta sẽqius khôynzm ng ăgjnx n".
Kolberg, mộkety t thịnsid trấztvh n thậpavd m chíxvgr còfmya n trảlvld lờfmya i sắfauv c lệshur nh củkrmc a nhàoxrl vua rằgdtc ng:
"Cáncye i thứanwd đfzms ózljm [khoai tâtctu y] khôynzm ng cózljm mùoqke i, cũjwmu ng khôynzm ng cózljm vịnsid , thậpavd m chíxvgr nhữawbh ng con chózljm còfmya n khôynzm ng thènsid m ăgjnx n chúdvcl ng, vậpavd y chúdvcl ng cózljm íxvgr ch gìiydf vớhnfo i chúdvcl ng tôynzm i khôynzm ng?".
Đmjvk ểxvgr đfzms ốpavd i phózljm vớhnfo i sựxnmw chốpavd ng đfzms ốpavd i nàoxrl y, Frederick đfzms ãbrvn nghĩrfrt ra mộkety t kếkjxp . Ôkgrv ng cho trồynzm ng khoai tâtctu y bạtcxh t ngàoxrl n trêxvgr n cáncye c trang trạtcxh i Hoàoxrl ng gia ởmusy vùoqke ng Berlin bâtctu y giờfmya . Sau đfzms ózljm , Frederick cắfauv t cửerkn mộkety t đfzms ộkety i líxvgr nh canh làoxrl m nhiệshur m vụotne bảlvld o vệshur cáncye nh đfzms ồynzm ng.
Nắfauv m đfzms ưroev ợcmhx c tâtctu m lýqrfo củkrmc a dâtctu n chúdvcl ng, hễyztx thứanwd gìiydf đfzms ưroev ợcmhx c cho bảlvld o vệshur nghiêxvgr m ngặskyl t, họztvh sẽqius nghĩrfrt đfzms ózljm làoxrl thứanwd quýqrfo giáncye , Frederick Đmjvk ạtcxh i đfzms ếkjxp đfzms ãbrvn dặskyl n nhữawbh ng ngưroev ờfmya i líxvgr nh canh giảlvld vờfmya ngủkrmc hoặskyl c thưroev ờfmya ng xuyêxvgr n xao nhãbrvn ng nhiệshur m vụotne củkrmc a mìiydf nh. Đmjvk iềmlko u nàoxrl y đfzms ãbrvn thựxnmw c sựxnmw thu húdvcl t đfzms ưroev ợcmhx c sựxnmw chúdvcl ýqrfo củkrmc a nhữawbh ng têxvgr n trộkety m.
Hằgdtc ng đfzms êxvgr m, nhữawbh ng têxvgr n trộkety m đfzms ềmlko u đfzms ếkjxp n cáncye nh đfzms ồynzm ng hoàoxrl ng gia đfzms áncye nh cắfauv p khoai tâtctu y. Chẳtmej ng mấztvh y chốpavd c, loàoxrl i câtctu y nàoxrl y đfzms ưroev ợcmhx c báncye n tràoxrl n ngậpavd p thịnsid trưroev ờfmya ng chợcmhx đfzms en. Nhữawbh ng ngưroev ờfmya i nôynzm ng dâtctu n quay trởmusy lạtcxh i quan tâtctu m khoai tâtctu y vìiydf nózljm đfzms ưroev ợcmhx c giáncye . Vàoxrl thếkjxp làoxrl loàoxrl i câtctu y nàoxrl y đfzms ãbrvn xâtctu m chiếkjxp m thàoxrl nh côynzm ng mọztvh i mảlvld nh vưroev ờfmya n ởmusy Phổqrfo , cứanwd u sốpavd ng ngưroev ờfmya i dâtctu n qua nhữawbh ng mùoqke a vụotne lúdvcl a mìiydf thấztvh t báncye t.
Khoai tâtctu y vớhnfo i đfzms ặskyl c tíxvgr nh dễyztx trồynzm ng, dễyztx bảlvld o quảlvld n vàoxrl giàoxrl u năgjnx ng lưroev ợcmhx ng chíxvgr nh làoxrl nguồynzm n lưroev ơtcxh ng thựxnmw c đfzms ãbrvn nuôynzm i sốpavd ng quâtctu n đfzms ộkety i Phổqrfo trong chiếkjxp n tranh Bảlvld y năgjnx m (1756-1763), giúdvcl p Frederick Đmjvk ạtcxh i đfzms ếkjxp đfzms áncye nh bạtcxh i cảlvld liêxvgr n quâtctu n giữawbh a Ázljm o vàoxrl Pháncye p.
Về
Có
Nhiệ
Ngư
Cũ
Ngư
Và
Trong khi ngư
Cự
Cộ
Họ
Cá
Từ
Khi đ
Cuố
Có
Hơ
Nế
Mộ
Nhữ
Denis Diderot, mộ
Diderot coi khoai tâ
Nạ
Theo thố
Frederick Đ
Chí
Việ
"Là
Kolberg, mộ
"Cá
Đ
Nắ
Hằ
Khoai tâ
Chúc các bạn đọc truyện vui vẻ.
